Puntkomma

Nog altijd woest kneep ze in de glanzende sprei en reed haar kont op en neer; het bed piepte; voor het eerst deze eeuw. Deze zin staat op pagina 542 van Peter Buwalda’s Otmars zonen. Het gaat in dit taalrubriekje niet over de grappige combinatie ‘reed’ en ‘kont’. De aandacht gaat in dit geval uit naar Buwalda’s gebruik van de puntkomma, twee keer in één zin zelfs, waar een ander wellicht had gekozen voor een komma. Of voor een punt na ‘neer’, om een nieuwe zin te starten, als volgt: (…) reed haar kont op en neer. Het bed piepte voor het eerst deze eeuw. Of met komma: Het bed piepte, voor het eerst deze eeuw.
Moeilijke keuzes? Voor Buwalda, die jarenlang als redacteur bij diverse uitgeverijen naar eigen zeggen het werk van anderen uitdeukte, moet het volkomen vanzelfsprekend zijn geweest om de oorspronkelijke zin met een dubbele puntkomma uit te rusten.

Volgens de leerboekjes staat een puntkomma tussen zinnen die qua vorm zelfstandig kunnen zijn, maar inhoudelijk sterk samenhangen (Onze Taal). De puntkomma betekent vaak ‘want’.
Bij Buwalda is dat laatste niet zo. Integendeel zelfs. Je kunt niet zeggen dat ze haar kont op en neer reed, want het bed piepte. Een bed kan immers om allerlei redenen piepen. Andersom is het wel correct. Het bed piepte, want ze reed haar kont op en neer. Het behoeft geen uitleg dan zo’n zin nauwelijks saaier kan worden geformuleerd.

Natuurlijk hangen de geciteerde zinsdelen bij Buwalda wèl inhoudelijk sterk samen – de kont, het piepende bed, voor het eerst deze eeuw. De vraag blijft, had hij hetzelfde effect met een andere interpunctie kunnen bereiken? Volgens de Amerikaanse schrijver Kurt Vonnegut in zijn essay A man without a country laat het gebruik van een puntkomma alleen maar zien dat je hebt gestudeerd, meer niet. Een puntkomma is in zijn ogen een vorm van spierballenvertoon. Dat past wel bij het proza van Buwalda, dat (mij) behoorlijk imponeert.

Toch, het gaat hier mijns inziens om de punchline ‘voor het eerst deze eeuw’. Door twee keer een puntkomma te plaatsen, raakt dat zinsdeel de roos. De lezer realiseert zich, de eigenaar van dit bed heeft in geen jaren geneukt in tegenstelling tot de dame die haar kont over de sprei laat rijden! Met elke andere interpunctie zou dat effect van de zin minder diep indalen.

Overigens voor wie geneigd is Vonnegut gelijk te geven en de puntkomma gemakshalve overboord wil kieperen, weet dat de puntkomma als tattoo onstuitbaar in opmars is en niets met hooggeleerdheid heeft te maken. Wie suïcide verleidelijk vindt en een puntkomma op zijn huid laat zetten, herinnert zichzelf eraan dat er altijd een reden is om géén punt achter je leven te zetten. Het verhaal stopt niet, maar gaat verder achter de puntkomma. Er is alleen soms een omslag nodig, een rustmoment, desnoods met je reet op een piepend bed. (JK)

[Proefdruk – rubriek over Taal]