De zoete smaak van wraak

Het boek kwam in het Nederlands al in 2020 uit. Toen heb ik het niet gelezen. Soms ben ik allergisch voor een hype, wil ik uit een vreemd soort recalcitrantie niet lezen wat iedereen aan het lezen is. Maar de titel is me altijd bijgebleven. Het is zo’n titel die iets in het ruggenmerg raakt: Jaag je ploeg over de botten van de doden. En dan ook nog van een Nobelprijswinnaar: de Poolse Olga Tokarczuk. Jarenlang heeft het boek naar me gefluisterd, totdat ik het niet langer kon negeren.

Op de omslag wordt het een gothic detective genoemd. In de verte zou het hoofdpersonage doen denken aan Miss Marple, de bejaarde hobbyspeurder van Agatha Christie. Allemaal onzin, wat mij betreft. Het is gewoon een grote, zo niet briljante Roman. De hoofdletter is een citaat. Tokarczuk plaatst namelijk ongebruikelijke hoofdletters in de tekst. Hoewel, eigenlijk doet het vertellende hoofdpersonage dat, mevrouw Duszejko, een stevige vrouw van een jaar of zestig, geregeld gekweld door Kwalen, nauw verbonden met de Natuur, de Dieren en de Sterren: ‘Ik geloofde niet dat iemand het überhaupt zou afdrukken, maar misschien dat iemand erover zou Nadenken’.

Het nadenken betreft hier haar (geestige) Theorie dat er overeenkomsten bestaan tussen de stand van de sterren en de filmprogrammering van televisiezenders. Mevrouw Duszejko heeft vele theorieën, allemaal tamelijk wezensvreemd, vaak gebaseerd op haar fenomenale astrologische kennis. Dat maakt haar een buitenstaander, een in de ogen van anderen gek, maar ongevaarlijk oud wijf. Toch zijn sommige van haar overwegingen zo gestoord nog niet. Bijvoorbeeld als ze aankomt met de theorie dat het cerebellum niet correct is verbonden met de hersens: ‘Was die verbinding goed aangelegd, dan zouden we volledige kennis hebben van onze anatomie, van wat er ons lichaam gebeurt. Het kaliumgehalte in mijn bloed is gedaald. De derde halswervel staat wat onder spanning. Lage bloeddruk vandaag, ik moet bewegen, en na die eieren met mayonaise gisteren is het cholesterolniveau te hoog, dus moet ik letten op wat ik eet.’

Haar belangrijkste theorie is dat de Dieren wraak nemen op de mens, op de vaak gedachteloos wrede mens die reeën en zwijnen naar believen dood schiet, die bomen omhakt en vossen in een pelsfokkerij opsluit. Die wraak bestaat uit moord, vandaar de annotatie met een detective of thriller. En inderdaad, de moorden vormen een voortstuwend element in het boek; ze zijn in eerste instantie een aanleiding om mensen en gebeurtenissen in een afgelegen en geïsoleerd gebied van Polen te beschrijven.

Zonder nadruk is het boek dus ook nog eens buitengewoon geestig. ‘Eunjer was waarschijnlijk geschapen voor een leven in eenzaamheid, net als ik, maar onze eenzaamheden waren op geen enkele manier verenigbaar’, schrijft mevrouw Duszejko bijvoorbeeld. Ze heeft trouwens een hekel aan haar naam, aan de meeste namen. Daarom verzint ze voor iedereen een treffende, vaak grappige bijnaam. Eunjer is zo’n bijnaam, net als Grootvoet en Goednieuws.

Nu ik het boek uit heb, weet ik waarom het door mij gelezen wilde worden. Zelden ben ik zo diep geïnspireerd door een schrijver. Had ik twee alinea’s gelezen, dan wilde ik al naar mijn eigen schrijftafel rennen, niet om een pastiche op Tokarczuk te maken (dat zou niet alleen onmogelijk en zelfs potsierlijk zijn), maar wel om te proberen eveneens een meeslepend verhaal te vertellen, om zelf ook origineel te zijn, theorieën tot leven te wekken en personages te laten schitteren in hun eigen universum.

Jaag je ploeg over de botten van de doden is uitgegeven door De Geus en uit het Pools vertaald door Charlotte Pothuizen en Dirk Zijlstra.